Podziemna Trasa Turystyczna
W XIV w. znajdujące się na wzgórzu lessowym miasto Rzeszów otrzymało prawo do składowania towarów. Jego położenie nie było jednak zbyt korzystne, znajdowały się tu bowiem liczne, powoli wysychające bagna, które wówczas pełniły funkcję obronną. Rozwój granic miasta uniemożliwiały liczne lasy i rzeki. W wyniku braku miejsca na przechowywanie artykułów sprzedawanych w sklepach i na straganach zdecydowano się na składowanie licznych dóbr pod powierzchnią płyty rynku. Pomocna była specyfika gruntu lessowego, który pozwalał na stosunkowo łatwe drążenie piwnic. Najprawdopodobniej rozwiązanie to pozwalało na uniknięcie zapłaty podatku, ponieważ nie było jednoznacznie określone, do kogo owe piwnice należą.
W XVII w. handel znacznie zmalał, a tym samym zapotrzebowanie na wykorzystanie tak dużych powierzchni piwnicznych spadło. Nieużywane i puste stopniowo zaczęły ulegać erozji w XIX w. Dodatkowym czynnikiem negatywnie wpływającym na stan piwnic był źle zainstalowany w XX w. system wodno-kanalizacyjny, co ostatecznie doprowadziło do osiadania kamienic znajdujących się nad podziemnymi korytarzami oraz niszczenia płyty rynkowej. W latach 60. XX w. rozpoczęto prace zabezpieczające i rewaloryzacyjne, które zakończono w 2001 r., kiedy to obiekt Trasy został otwarty dla zwiedzających – wówczas liczyła ona 213 m. Następne podjęto prace mające na celu przebudowę rynku, w wyniku czego Trasa wydłużyła się o 156 m. Drugi odcinek oraz nowe wejście do Trasy otworzono pod koniec 2007 r.
Trasa ma trzy kondygnacje, 15 korytarzy i 25 piwnic, łączną długość 369 m, a głębokość waha się między 0,5–10 m pod płytą rynku. Większość pomieszczeń znajduje się na głębokości 4–5 m.
Podziemia dzielą się na tzw. „gruby”, czyli piwnice, oraz „szyje”, czyli korytarze. Znany był już cement, jednak był on zbyt drogi, dlatego wykorzystywano kamienie łączone zaprawą, która składa się z lessu, wapna, wody i piasku. W miejscach, w których piwnice nie były wzmocnione stojącą na rynku kamienicą, obudowywano je sklepieniami. Niestety ulegały one zniszczeniu na skutek wilgoci, dlatego konieczne było dobudowanie kolejnych warstw.
Jednym z najlepiej zachowanych pomieszczeń Trasy jest Piwnica Rzeszowskich z XVI w. Obecnie w tym miejscu znajduje się podłoga wyłożona cegłą palcówką, formowaną ręcznie przez rzemieślnika. Całkowicie odbudowany został Przesmyk pochodzący z XVII w.
Wybudowanie podziemnych pomieszczeń było inicjatywą mieszczan, którzy bez ingerencji czy pomocy władz podjęli się samodzielnej budowy. Świadczyło to o ich zaradności, pomysłowości, ale przede wszystkim przedsiębiorczości, która w ówczesnym, niekorzystnym układzie miasta okazała się niezwykle przydatna. Pomieszczenia pomimo swojego pierwotnego założenia służyły nie tylko do przechowywania towarów, ale również pełniły funkcje obronne. Najlepszym tego przykładem jest Loch Tatarski, czyli wąski na 70 cm korytarz, który służył m.in do ucieczki przed najeźdźcami. Podczas II wojny światowej chowali się tu Żydzi. Podczas prac konserwatorskich znaleziony został m.in. ludzki szkielet, przy którym znajdował się przedwojenny czajnik.
Pracami rekonstrukcyjnymi w pierwszej fazie kierował prof. Feliks Zalewski z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zrealizowana w latach 1977–1984 akcja ratunkowo-zabezpieczająca była prowadzona pod nadzorem naukowym prof. Zbigniewa Strzeleckiego. Cały czas trwały – rozpoczęte latach 60. XX w. – prace zabezpieczające i rewaloryzacyjne. Zostały one zakończone w 2001 r. W tym samym roku Trasa została otwarta dla zwiedzających. Z kolei trzeci etap, polegający na zabezpieczeniu fundamentów piwnic i kamienic, był realizowany pod nadzorem inż. Andrzeja Strońskiego, miejskiego konserwatora zabytków w latach 2007–2014, który był głównym inicjatorem utworzenia Podziemnej Trasy Turystycznej. Projektantem wydłużonej Trasy był Paweł Skrzypiec.
Podziemna Trasa Turystyczna „Rzeszowskie piwnice” w 2012 r. została wyróżniona certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej jako Najlepszy Produkt Turystyczny. W 2015 r. Rzeszów znalazł się na 6. pozycji pośród 10 miast, które warto odwiedzić. Organizacja w uzasadnieniu wskazała jako największą atrakcję miasta Podziemną Trasę Turystyczną.
Przejście całej Trasy trwa około godziny. W pomieszczeniach utrzymuje się stała temperatura 10°C. W gablotach wyeksponowane zostały przedmioty znalezione podczas prac rewaloryzacyjnych, m.in. broń palna czy pełna butelka tokajskiego wina.
Podczas prac archeologicznych odkryto ślady działalności człowieka datowane na 3 tys. lat p.n.e.
W bezpośrednim sąsiedztwie Ratusza znajduje się wejście do Trasy. W miejscu tym funkcjonuje punkt informacyjny prowadzony przez Podkarpacką Regionalną Organizację Turystyczną oraz kawiarnia.
Trasa, w dzisiejszej formie, działa nieprzerwanie od grudnia 2007 r. i można ją zwiedzać niemal przez cały rok. Zwiedzanie odbywa się w grupach do 20 osób, wejścia odbywają się o pełnych godzinach.
