Ratusz

Rzeszów lokowany był w 1354 r. na prawie magdeburskim. Z związku tym powstała konieczność utworzenia centrum administracji samorządowej – Ratusza. Najwcześniejsze informacje o pierwszym budynku pojawiają się w 1427 r., w aktach lokacyjnych miasta wystawionych przez Piotra Lunaka z Wiśnicza i Stogiewa z Szumska. Pierwotny Ratusz był drewniany, podobnie jak zabudowa miasta. Z tego względu podczas licznych pożarów, jakie nawiedzały wówczas Rzeszów, wielokrotnie ulegał zniszczeniom.

Gmach wybudowany został po zachodniej stronie Rynku. Urzędowały tu władze miejskie. Ratusz początkowo pełnił nie tylko funkcje administracyjne – był miejscem handlu, a w jego piwnicach sprzedawano wino, miody i piwa marcowe. Z ratuszowej wieży dobiegał dźwięk dzwonu, który ogłaszał rozpoczęcie i zakończenie targów odbywających się na rzeszowskim rynku. W późniejszym czasie rolę tę odgrywał zegar.

Ratusz był wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach, jednak ze względu na brak dokumentacji na ten temat nie jest znana dokładna liczba obiektów, które wznoszono na miejscu pierwszego budynku. Podczas generalnego remontu przeprowadzonego w 1996 r. znaleziono fundamenty z różnych okresów, również te z budowli wzniesionej przez Mikołaja Spytka Ligęzę w 1591 r.

Ratusz pełnił wiele funkcji – był siedzibą Straży Miejskiej, mieściło się w nim więzienie, a po jego zamknięciu w 1892 r. powstały tu sklepy. Do 1867 r. funkcjonowała w nim szkoła żeńska, zajmująca część piętra. Podczas II wojny światowej Ratusz został zajęty przez Niemców, którzy usunęli m.in. górującego nad nim orła. Po wojnie budynek przeszedł generalny remont – zakończony dopiero pod koniec XX w., który nadał mu obecny wygląd.

Pierwotny, średniowieczny budynek Ratusza mieścił się w jednej z kamienic i nie wyróżniał się indywidualnymi elementami. Niewiele informacji zachowało się na jego temat, wiadomo jednak, że był drewniany, podobnie jak zabudowa miasta. Przed 1591 r. M. S. Ligęza ufundował jednopiętrowy budynek ze spadzistym dachem oraz ozdobną wieżą z zegarem, a w którego wnętrzach mieściła się siedziba władz miejskich.

Pierwsza murowana budowla powstała najprawdopodobniej po 1637 r.: dwukondygnacyjna, z dachem czterospadowym, zwieńczonym drewnianą, czteroboczną wieżą. W 1657 r. po napaści Rakoczego budynek spłonął. Remontem w 1728 r. kierował nadworny architekt, Jerzego Ignacego Lubomirskiego – Karol Henryk Wiedemann.

Na początku XIX w. zrealizowana została kolejna przebudowa, prowadzona przez architekta Johana Burgallera, która nadała Ratuszowi styl klasycystyczny, a wnętrza  ozdobiono sztukaterią i polichromiami. 40 lat później przeprowadzony został kolejny remont, w wyniku którego przeorganizowano pomieszczenia znajdujące się w budynku. Usunięto działającą szkołę żeńską, w późniejszym czasie również sklepy, odrestaurowano i umeblowano salę posiedzeń.

Pomimo nieustających prac w 1883 r. naczelnik miasta Wojciech Kalinowski zarządził generalny remont budynku, jednak nie znaleziono na niego funduszy. Miał on miejsce dopiero w 1897 r. i trwał do 1900 r. Ratusz zyskał wtedy wygląd przewadze cech neogotyckich i neorenesansowych. Nadzór nad remontem sprawowali nadinżynier w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych we Lwowie – Franciszek Skowron oraz Franciszek Stążkiewicz pełniący wówczas funkcję budowniczego miejskiego. Nie jest do końca jasne, kto był autorem planów. W rzeszowskim Archiwum Państwowym znajdują się rysunki projektowe Ratusza, datowane na 1896 r., wykonane przez  Kazimierza Hołubowicza. Wzorowane były one na krakowskich Sukiennicach, niezwykle ozdobne, zachowujące formy neorenesansowe. Najprawdopodobniej plany były użyte przez F. Skowrona i przekształcone w trakcie realizacji.

Wówczas Rzeszów znalazł się w grupie 30 największych miast Galicji, dlatego uznano, że budynek magistratu powinien być bardziej okazały. Rozważano wybudowanie całkowicie nowego obiektu, było to jednak bardzo kosztowne rozwiązanie. Ostatecznie zdecydowano się jedynie na jego rozbudowę – dobudowanie II piętra, nowe ukształtowanie wnętrza oraz powiększenie klatki schodowej. Największe pomieszczenie, czyli duża sala posiedzeń mieszcząca 36 radców, powstało w wyniku połączenia dwóch mniejszych pomieszczeń oraz zburzenia ściany frontowej. Ponadto wprowadzono manierystyczne bryły na dachu, maszkarony i obeliski. Dach pokryto ceramiczną dachówką ułożoną w dekoracyjne rombowe wzory. Uzyskany wówczas wygląd zachował się w dużej mierze do dziś, pomimo, iż usunięto witraże, salę obrad obniżono, a zniszczeniu uległy zabytkowe piece.

W latach 1993–1996 Ratusz przechodził ostatni jak do tej pory remont, który był wykonany według projektu rzeszowskich Pracowni Sztuk Plastycznych, prace nadzorowane były przez Tadeusza Karysia. Wnętrza zostały zaprojektowane przez Jana Lubasa i Bogusława Kozieja, witraże przez Irenę Wojnicką. Prace konserwatorskie przy elementach wystroju architektonicznego prowadził Roman Dawidziak, natomiast dekoracje malarskie wykonali Elżbieta i Piotr Bakunowie.

Wybitni architekci, którzy prowadzili prace remontowe Ratusza:

Karol Henryk Wiedemann – zajmował stanowisko miejskiego architekta i inżyniera wojskowego, z tego względu wszystkie prowadzone w mieście prace budowlane były z nim konsultowane. Swoje architektoniczne wykształcenie uzyskał w Korpusie Kadetów w Dreźnie. Pozostawił po sobie szczegółowy plan miasta Rzeszowa z 1762 r., który obecnie można podziwiać na ścianie kamienicy przy ul. Sokoła.

Franciszek Skowron – architekt związany z Galicją. Nadzorował wiele prac budowlanych na terenie miasta Rzeszowa. Zaprojektował budynek Teatru im. Wandy Siemaszkowej, a w latach 1895–1897 według jego projektu realizowana była przebudowa Zamku Lubomirskich.

W czasopiśmie „Zew Rzeszowa” z 1934 r. pojawiają się informacje o tym, że w sali obrad rzeszowskiego magistratu na ścianie widniał napis „Concordia res parvae crescunt”, co oznacza „Zgodą małe rzeczy wzrastają”. Można więc uznać, że zamieszczenie napisu w tak ważnym miejscu było jednoznaczne z faktem, iż Rzeszów, podobnie jak wiele miast wówczas, miał własną dewizę. Nie jest wiadome, kiedy napis ten powstał, ale najprawdopodobniej zniknął pod koniec 1939 r., kiedy to okupanci przygotowywali magistrat „pod tysiącletnie panowanie III Rzeszy niemieckiej”. Przebudowa Ratusza po wojnie nie odtworzyła jego dawnego wyglądu, z pewnością dlatego zarówno sam napis, jak i dewiza zostały zapomniane.

W Ratuszu mieści się siedziba władz miejskich. Wewnątrz budynku znajdują się tablice upamiętniające ważne dla miasta wydarzenia i osoby: 1901 rok – powiększenie obszaru miasta, 2 czerwca 1991 r. – wizyta Ojca Świętego Jana Pawła II, 1998 r. – nadanie honorowego obywatelstwa miasta Rzeszowa Ojcowi Świętemu Janowi Pawłowi II, 2001 r. – zawierzenie Rzeszowa Matce Boskiej Rzeszowskiej. Na zachodniej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca Juliusza Słowackiego, wmurowana w 1909 r. z okazji 100-lecia jego urodzin. Pod arkadami umieszczone zostały herby miast partnerskich: Buffalo, Bielefeldu, Klagenfurtu, Koszyc, Lwowa, Nyireghazy, Iwano-Frankiwska i Łucka

W podziemiach Ratusza od 1996 r. funkcjonuje „Galeria pod Ratuszem”. Zajmuje ona piwnice, które zostały odrestaurowane podczas generalnego remontu Ratusza w latach 1993–1996. Galeria regularnie organizuje wystawy malarstwa, grafik oraz szkła artystycznego.

Koordynaty GPS: 50.037362°N, 22.004049°E Adres: Rynek 1, 35-064 Rzeszów