Synagoga Nowomiejska
Pierwszą synagogą na terenie Rzeszowa była Synagoga Staromiejska, której dokładna data powstania nie jest znana. Na podstawie analizy literatury przedmiotu przyjmuje się, że pierwszy budynek powstał na miejscu drewnianej budowli, a na przełomie XVI i XVII w. został przekształcony na murowany. W jej najbliższym sąsiedztwie znajdował się cmentarz, zwany Starym Okopiskiem, gdzie chowani byli rabini. Wraz z napływem ludności żydowskiej konieczne było wybudowanie większej synagogi oraz stworzenie nowego cmentarza.
Synagoga Nowomiejska została wzniesiona za zezwoleniem wydanym 6 stycznia 1686 r. przez ówczesnego właściciela Rzeszowa – księcia Hieronima Augustyna Lubomirskiego. Jej budowa była możliwa dzięki pożyczce zaciągniętej przez Gminę Żydowską, m.in. u rzeszowskich bernardynów i pijarów. Synagoga swoją nazwę wzięła od dzielnicy koło Nowego Rynku, nazywana jest również „Dużą”. Od Synagogi Staromiejskiej oddziela ją niewielki plac.
Podczas wojny budynek został zajęty przez Niemców, którzy go splądrowali, a wnętrza zaadaptowali pod stajnie. Później Synagoga pełniła funkcję magazynu wojskowego i składu. Wycofujący się w 1944 r. okupanci podpalili budynek, w wyniku czego uległ on poważnym zniszczeniom. Jego stan był na tyle zły, że planowano wyburzenie, na co nie zgodziła się Kongregacja Wyznania Mojżeszowego. Zgody na rozbiórkę ostatecznie nie wydał ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków, Franciszek Kruk. W latach 1961–1965 przeprowadzono generalny remont, którego celem było przystosowanie pomieszczeń pod sale wystawowe Biura Wystaw Artystycznych oraz sale dla plastyków. Po oddaniu budynku oprócz Biura znajdowały się tu Związek Polskich Artystów Plastyków i Związek Polskich Artystów, Malarzy i Grafików. 29 lutego 1999 r. Gmina Żydowska w Krakowie weszła w posiadanie Synagogi.
Synagoga została wzniesiona w latach 1705–1712 na terenie historycznej dzielnicy Nowe Miasto, w bezpośrednim sąsiedztwie Synagogi Staromiejskiej. Autorem projektu oraz budowniczym nadzorującym był Jan Chrzciciel Belotti. Budynek był oparty na rzucie prostokąta, o zdyscyplinowanej, zwartej i dużych rozmiarów bryle. Ze względu na bagnisty grunt ściany zewnętrzne zostały wzmocnione oszkarpowaniem, które przejęło obciążenie sklepień, a ponadto budynek nabrał monumentalności. Efekt ten dodatkowo wspierały wysoko umieszczone, głęboko wcięte, półkoliście sklepione okna. Dach był borgowy o formie piramidy, jego konstrukcję wsparto na filarach.
W 1842 r. miał miejsce pożar, którego skutki usuwane były poprzez generalny remont, którego koszty poniosła Gmina Żydowska, wsparta przez m.in. bankierską rodzinę Rotschildów z Paryża. Kształt dachu został zmieniony na dwuspadowy, przykryty blachą, o osi wschód-zachód. Na początku XX w. przeprowadzone zostały prace konserwatorskie, nadzorowane przez architekta Zygmunta Hendla – konserwatora obwodu rzeszowskiego i tarnowskiego. W pracach brali też udział architekt Osias Grad i malarze Mailekh Platzer i Wolf Silbermann.
Po wojnie budynek był w bardzo złym stanie. Całkowicie zniszczony został dach, konstrukcja i stolarka, a część sklepienia runęła, zarysowując ściany. W latach 1961–1965 został przeprowadzony remont, który całkowicie zmienił wygląd Synagogi. Odbudowa gmachu realizowana była według projektu Jerzego Wrony, na podstawie szkiców koncepcyjnych architekta Wacława Schwarza. Zmienił się w znacznym stopniu układ budynku, przede wszystkim poprzez podział na dwie kondygnacje oraz nadbudowę trzeciej, gdzie znajdują się pracownie plastyczne. Zlikwidowano dawny dach, zastępując go płaskim, zrezygnowano również z odbudowy babińca. We wnętrzu utworzono dwie duże, jednoprzestrzenne sale wystawowe. W obydwu kondygnacjach na środku znajdują się czworoboczne, profilowane filary otaczające miejsce, gdzie wcześniej znajdowała się bima. Parter został zaadaptowany na hol i szatnię, a na piętrze umiejscowiono kawiarnię, zamykaną dekoracyjną kratą, projektu artysty plastyka Mariana Kruczka.
W latach 1975–1981 przeprowadzony został remont, podczas którego wykopano piwnice z przeznaczeniem na kotłownię i magazyny, wymienione zostały zniszczone fundamenty kamienne, natomiast północne okna zamurowano.
Przyjmuje się, że Rzeszowska Gmina Żydowska powstała w wyniku napływu Żydów z pobliskiego Przemyśla. Pierwsze ślady osadnictwa Żydów w Rzeszowie datuje się na poł. XVI w. W XVII w. książę Hieronim A. Lubomirski zniósł zakaz osiedlania się ludności żydowskiej na terenie Starego Miasta. W związku z powyższym Żydzi zaczęli liczne wykupywać znajdujące się wokół rynku place i domy. Z czasem ich liczba na terenie miasta wzrosła, a w rezultacie stanowili oni przeważającą grupę na Nowym Mieście względem innych wyzwań. Szczególnie chętnie osiedlali się w Rzeszowie Żydzi pochodzący z terenów ruskich, ze względu na wojny oraz najazdy kozackie, bardzo częste w połowie XVII w.
W 1968 r. w rzeszowskim BWA debiutował Zdzisław Beksiński. Wystawa rysunków młodego artysty z Sanoka spotkała się z ostrą krytyką i nieprzychylnością ówczesnych znawców sztuki. Nikt nie przypuszczał, że twórczość kontynuatora nurtu surrealizmu w sztuce będzie cieszyć się tak wielkim zainteresowaniem publiczności przez następne dekady, a jego nazwisko będzie wymieniane na pierwszym miejscu wśród największych polskich współczesnych artystów. Prezentowane w BWA wystawy Zdzisława Beksińskiego w 2001 i 2003 r. biły rekordy popularności.
Od 1965 r. w budynku Synagogi funkcjonują Biuro Wystaw Artystycznych oraz Związek Polskich Artystów Plastyków. Specjalnie przystosowane wnętrze pozwoliło na stworzenie pracowni artystycznych oraz sal wystawowych. Oficjalne otwarcie nastąpiło w listopadzie 1965 r. wystawą „Jesienne konfrontacje”. Przez dziesięciolecia działalności BWA swoje wystawy mieli tu wybitni polscy artyści, m.in. Czesław Rzepiński, Antoni Rząsa, Stanisław Rodziński, Krzysztof Gierałtowski, Zdzisław Beksiński oraz Franciszek Starowieyski. Ponadto Biuro regularnie organizuje różnego rodzaju konkursy, przeglądy oraz plenery artystyczne. Pod koniec XX w. wydany został album „Artyści Polski południowo-wschodniej 1950–2000”, a w 2012 album „50 lat BWA w Rzeszowie”. Są to dwie poważne pozycje wydawnicze dokumentujące działalność rzeszowskiej galerii sztuki.
