Zamek Lubomirskich
Historia Zamku zaczyna się pod koniec XVI w., kiedy to ruszyły prace nad budową pierwszej konstrukcji, które zarządził ówczesny właściciel Rzeszowa – Mikołaj Spytek Ligęza. Po jego śmierci i trwających kilka lat sporach spadkowych obiekt ostatecznie trafił w ręce Lubomirskich, którzy byli w jego posiadaniu do 1820 r. Zamek, który można podziwiać obecnie, został wybudowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości w latach 1902–1906, w porozumieniu z Ministerstwem Skarbu, na miejscu dawnego Zamku Lubomirskich. Jego losy były uzależnione od tego, kto w danym czasie i w jaki sposób nim zarządzał. Faktem jest, że był on wielokrotnie przebudowywany i poddawany renowacjom. Zamkowe mury bardzo często były świadkiem grabieży i najazdów, które powodowały poważne zniszczenia w jego strukturach. Szkody te za każdym razem trzeba było naprawiać po to, aby po odrestaurowaniu zamkowe pomieszczenia ponownie mogły stanowić centrum spotkań towarzyskich i być symbolem dworskiego przepychu.
Po śmierci Franciszka Lubomirskiego w 1820 r., ze względu na brak funduszy na jego utrzymanie, Zamek został sprzedany władzom austriackim za sumę 65 tys. złotych. Zostały w nim utworzone sądy (obwodowy i kryminalny) oraz więzienie, które ostatecznie zlikwidowano w 1981 r. Już w pierwszym roku II wojny światowej Zamek został zajęty przez Niemców, a od 1941 r. pełnił funkcję siedziby administracji władz okupacyjnych. Skutecznie usunięte zostały wszelkie symbole polskości, ustępując miejsca hitlerowskim. Po wyzwoleniu gmach został przejęty przez władze Polski Ludowej. Przetrzymywani byli tu więźniowie polityczni, wykonywano wyroki śmierci. Na cześć ofiar stalinizmu postawiony został w 1990 r. krzyż, na skwerze w bliskim sąsiedztwie Zamku.
Pod koniec XVI w. Rzeszów był miastem dobrze zorganizowanym pod względem obronności – ulokowany na wzgórzu, wśród rozlewisk Wisłoka. W czasie, w którym M. S. Ligęza przystąpił do budowy Zamku na obrzeżach miasta, znajdowały się w tym miejscu umocnienia z drewnianymi basztami w narożnikach, które zostały włączone w obręb budynku obronnego. Były to pozostałości po drewnianym dworze obronnym wzniesionym dwa wieki wcześniej przez Jana Pakosławica ze Stróżysk (później Rzeszowskiego), który w zamian za zasługi rycerskie i dyplomatyczne otrzymał od Kazimierza Wielkiego miasto Rzeszów wraz z okolicą.
Pierwszy Zamek założony został na zarysie zbliżonym do trapezu. Sam dwór był prawdopodobnie murowany, piętrowy, dwutraktowy z sienią przelotową na osi i usytuowany był w północnej części zespołu. Całość otoczona była murem kurtynowym o grubości 1,5 m, ze strzelnicami i z kwadratowymi basztami w narożach. W 1620 r. Mikołaj Spytek Ligęza podjął się przebudowy Zamku w celu wzmocnienia jego obronności, jednak jego śmierć w 1637 r. nie pozwoliła dokończyć dzieła.
Znaczące zmiany w strukturach Zamku zaszły dopiero w 1682 r., kiedy to na zlecenie Hieronima Lubomirskiego Tylman z Gameren – architekt, inżynier wojskowy – zajął się projektem jego przebudowy i rozbudowy. Prace te trwały do połowy lat 90. XVII w. Kierował nimi Piotr Belotti, a później jego syn, Jan Chrzciciel Belotti. Zamek ostatecznie uzyskał wtedy formę budowli czteroskrzydłowej, jednopiętrowej, z niską wieżą bramną od zachodu w miejscu dawnej bramy z czasów Ligęzów. Zewnętrzne elewacje dwukondygnacyjne miały trójkątne naczółki wieńczące skrajne i środkowe partie fasady. Baszta w narożniku południowo-wschodnim została całkowicie rozebrana. Ulepszono fortyfikację Zamku, m.in. poprzez wystawienie muru jako wolnostojącego. Stworzono tajne przejścia między Zamkiem a fosą, tzw. potajniki, umożliwiające szybkie i bezpieczne poruszanie się podczas oblężenia. Rzeszowska rezydencja w typie palazzo in fortezza była wówczas jedną z bardziej efektownych w skali Rzeczypospolitej.
Następne zmiany zostały wprowadzone dopiero po 1719 r., kiedy to ówczesny zarządca Zamku, Jerzy Ignacy Lubomirski, na stałe osiadł w Rzeszowie. Pracami kierował znany saski architekt Karol Henryk Wiedemann, który cieszył się zaufaniem na tyle dużym, że został architektem miejskim. Prace były wykonywane na przestrzeni kilku lat i obejmowały m.in. stworzenie wałów, wzmocnienie bramy wjazdowej, poprawę nakrycia dachu czy ogólne prace renowacyjne. W tym czasie przystąpiono do nadbudowy wieży o następną kondygnację i hełm.
W 1735 r. Zamek został zajęty przez Sasów, co przyczyniło się do powstania znacznych szkód w jego strukturze. Prace remontowe trwały rok, jednak i tak konieczne było rozebranie i ponowne odbudowanie bastionu II św. Antoniego. Ponadto powstały drewniane budki i odrestaurowano przedpiersia głównego obwodu obronnego. Mimo to ocenia się, że ówczesne fortyfikacje nie były imponujące, a zdobycie ich nie stanowiłoby większego problemu nawet dla niewielkich oddziałów. Wizerunek Zamku po przebudowie umieszczony jest na znanym rysunku K. H. Wiedemana z 1762 r. przedstawiającym widok perspektywiczny Rzeszowa.
Tak kończy się okres świetności rzeszowskiego Zamku. W 1772 r. do miasta wkroczyli Austriacy, a w 1792 r. Lubomirscy przenieśli swoją siedzibę do Charzewic koło Rozwadowa.
Po sprzedaniu Zamku Austriakom w 1820 r., budowla znacznie wyniszczała, co dodatkowo pogorszył pożar z 1842 r., który strawił część wieży. Sygnały o bardzo złym stanie Zamku napływały już od 1890 r. od ówczesnego konserwatora zabytków Eustachego Sanguszki. Na jego wniosek Grono Konserwatorów wystosowało do Ministerstwa Sprawiedliwości petycję z prośbą o fundusze na remont Zamku, została ona jednak odrzucona.
W 1895 r. władze austriackie powierzyły wykonanie projektu przebudowy Zamku wybitnemu konserwatorowi i architektowi, Zygmuntowi Hendlowi. Do 1897 r. wykonana została inwentaryzacja oraz kilka wariantów projektu. Architekt próbował znaleźć kompromis pomiędzy oczekiwaniami inwestora co do zwiększenia kubatury użytkowej, a zachowaniem autentyzmu zabytku. Zniszczenia były tak duże, że zdecydowano się na zburzenie Zamku, pozostawiono jedynie część wieży bramnej.
Ostateczna odbudowa rozpoczęła się 1 maja 1902 r., według planów Franciszka Skowrona, przez firmę Hipolita Śliwińskiego ze Lwowa. Nadzór nad procesem odbudowy sprawował Kazimierz Świerczyński. Projekt nawiązywał do XVIII-wiecznej formy architektonicznej, którą znano z widoków K. H. Wiedemanna. Wewnątrz wprowadzono rozwiązania, których celem było usprawnienie funkcjonowania mieszczących się tam sądu i więzienia. Nowy budynek był wyższy od poprzedniego o kondygnację, ale zachował zasadnicze obwarowania. Całkowicie usunięto strzelnice, kazamaty i strzegący bramy rawelin. Budynek został oddany i poświęcony 28 stycznia 1906 r. Łączna wartość budowy wyniosła milion koron, czyli równowartość około 300 kg złota.
Mikołaj Spytek Ligęza – pierwszy znaczący właściciel miasta. Jego pierwszą żoną była Elżbieta Kormanicka, wdowa po Adamie Rzeszowskim, który był ostatnim potomkiem z linii rodu Rzeszowskich, mającym prawo dziedziczenia miasta Rzeszowa. Poprzez ożenek z nią M. S. Ligęza zyskał część włości rzeszowskiej, natomiast resztę wykupywał od swoich szwagierek. Za jego czasów miasto stopniowo było rozbudowywane – powstawały kościoły, szpitale, a nawet przytułki dla najbiedniejszych. M. S. Ligęza był fundatorem klasztoru oo. Bernardynów. Podejmując się budowy Zamku, najprawdopodobniej chciał udowodnić swoją pozycję. Zamek jednak nie stanowił fortecy trudnej do zdobycia. W ciągu zaledwie kilku dni udało się tego dokonać bratankowi M. S. Ligęzy, z którym był w konflikcie. Ponadto właściciel Rzeszowa toczył wojny ze Stanisławem Stadnickim „Diabłem” oraz jego synem Władysławem. M. S. Ligęza miał dwie córki – Pudencjanę i Konstancję, którym po jego śmierci przypadł cały majątek, wraz z Zamkiem.
Jerzy Sebastian Lubomirski – mąż Konstancji, młodszej córki M. S. Ligęzy. Otrzymał Zamek na mocy decyzji komisji powołanej dekretem trybunalskim. Był aktywnym politykiem, kilkukrotnym posłem na sejm i marszałkiem sejmu zwyczajnego, niejednokrotnie wykazał się zdolnościami przywódczymi. Jego działalność polityczna uniemożliwiała angażowanie się w rozwój miasta i samego Zamku – bardziej zainteresowany był zamkiem w Łańcucie, którego również był właścicielem.
Hieronim Augustyn Lubomirski – trzeci syn Jerzego, hetman wielki koronny, odziedziczył po matce Rzeszów. W 1658 r. uczęszczał do szkoły, która powstała dzięki staraniom jego ojca, u pijarów rzeszowskich. Oprócz aktywnego uczestnictwa w wyprawach wojennych zajmował się również sprawami Zamku – zlecił architektowi Tylmanowi z Gameren jego przebudowę i rozbudowę. W tym czasie Zamek był wielokrotnie zajmowany przez wojska szwedzkie, rosyjskie, saskie, a nawet polskie, co doprowadziło do jego poważnych uszkodzeń.
Jerzy Ignacy Lubomirski – pierwszy syn Hieronima Lubomirskiego, otrzymał w spadku zamek wraz z Rzeszowem. Aktywny polityk oraz gorliwy konfederata sandomierski. Prowadził prace w celu przebudowy samego Zamku, jak również letniego pałacyku. Za jego życia zamek stał się ośrodkiem życia towarzyskiego oraz symbolem przepychu.
Tylman z Gameren – architekt pochodzenia niderlandzkiego. Działał na Zamku pod koniec XVII w. Oprócz przebudowy, która w znacznym stopniu zmieniła wygląd budowli, jest on prawdopodobnie autorem projektu letniego pałacu Lubomirskich. Ponadto zaprojektował i ufundował wzniesienie nowego budynku kolegium pijarów.
Karol Henryk Wiedemann – zajmował stanowisko miejskiego architekta i inżyniera wojskowego, z tego względu wszystkie prowadzone w mieście prace budowlane były z nim konsultowane. Najprawdopodobniej przybył do Rzeszowa ok. 1728 r. Swoje architektoniczne wykształcenie uzyskał w Korpusie Kadetów w Dreźnie. Pozostawił po sobie szczegółowy plan miasta Rzeszowa z 1762 r., który obecnie można podziwiać na ścianie kamienicy przy ul. Sokoła.
Mikołaj Spytek Ligęza, umierając w 1637 r., zdążył zapisać w swoim testamencie prośbę do swojej żony, „(…) aby zamku domurowała i po wsze czasy Ligęzowem nazwała i obwarować kazała”. Niestety jego ostatnia wola nie do końca została wypełniona, ponieważ w dzisiejszych czasach używa się określenia „Zamek Lubomirskich”, a nie „Zamek Ligęzów”.
W 1820 r. Zamek został sprzedany władzom austriackim, które przeznaczyły go na siedzibę więzienia i sądu, chociaż funkcję tę wprowadzono już w 1812 r. Więzienie zostało zlikwidowane w 1981 r., a cały budynek przekazano Ministerstwu Sprawiedliwości – znajduje się tu siedziba Sądu Okręgowego. Po 1989 r. kilkukrotnie na Zamku organizowane były spotkania kulturalne, np. przedstawienia teatralne i spektakle. W 2014 r. z okazji 75. rocznicy utworzenia Polskiego Państwa Podziemnego oraz 70. rocznicy próby odbicia więzionych na Zamku żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego otworzona została Izba Pamięci. Pomysłodawcą i wykonawcą przedsięwzięcia był Rzeszowski IPN w porozumieniu z Sądem Okręgowym. W pomieszczeniu, w którym mieści się Izba Pamięci, zainstalowana została stała ekspozycja przedstawiająca historię więzienia oraz prezentująca sylwetki wybranych więźniów. Izbę można odwiedzać po zgłoszeniu się do oddziału PTTK lub rzeszowskiego IPN-u.
